سیری در رسیدن به شاخص های عدالت اقتصادی

شاخص­ها، مقدمه سنجش، پایش مستمر و تصمیم گیری هستند. مسلما تصمیم گیری در باب عدالت اقتصادی نیز نیازمند شاخص هایی است. اما این شاخص ها کدامند؟

برای بحث پیرامون شاخص های عدالت اقتصادی باید دو بحث صورت و ماده را تفصیل داد. صورت شاخص، همان مباحث تخصصی شاخص سازی، شاخص های ترکیبی و .... هستند. ماده شاخص، عبارتست از محتوای عدالت اقتصادی. گاهی صورت، می­ تواند تولید جهت کند اما محتوا حتما جهت دار و ناظر به غایتی خاص و تصوری از جامعه مطلوب باید باشد. شاخص های موجود عدالت اقتصادی، بر اساس کدام ماده تولید شده اند؟ نقص آن­ ها از این جهت است.

اقتصاد را در علم رایج به تولید، توزیع، مبادله و مصرف تفسیر می کنند که به نظر می رسد این تقسیم بندی مبتنی بر سود محوری و مصرف محوری است. اصل بر مصرف بود لذا سایر عناصر به کمک آمدند تا چرخه مصرف و به تبع تولید سود شکل گیرد. در نگاهی دیگر، اقتصاد مدرن، اقتصاد را به تخصیص و توزیع تقلیل می­ دهد. اما واقعا اقتصاد چیست؟

اقتصاد، نهادی است ماموریت محور و غایت مدار که شاید در اندیشه اسلامی، غایت آن، تامین معاش باشد. از این رو مشاهده می شود که مفهومی به نام قناعت در علم رایج اقتصاد جایی ندارد چراکه مصرف پایه است. بنابراین باید تعریف درستی از اقتصاد و حوزه های آن انجام داد. به طور مثال مساله مالکیت که امری پیش از توزیع است و نیز قابلیت ها و .... دیده نشده بود.

با این مقدمه به سراغ چارچوبی در رسیدن به شاخص های عدالت اقتصادی خواهیم رفت. چند پرسش:

1.       چه چیزی؟

به دنبال شاخص های اقتصادی هستیم. اما کدام شاخص ها؟ باید در اینجا به دنبال نوع شناسی شاخص ها بود. شاید این سه نوع را بتوان فی الجمله طرح کرد: شاخص های حداقل وضعیت مطلوب، شاخص های رشد، شاخص های توازن در رشد.

2.       در کجا؟

در این سوال باید پرسید که اقتصاد چیست؟ آیا همان تولید، توزیع، مبادله و مصرف است؟ باید از اقتصاد، بازتعریفی ارائه کرد. سپس حوزه هایی برای آن برشمرد تا بتوان به صورت دقیق تر و جزئی تری به اقتصاد وارد شد. حتی شاید تعیین حوزه های عملیاتی رفتار اقتصادی مثل مالیات و .... نیز لازم آید.

3.       از کجا؟

تعیین منابع استخراج شاخص بسیار ضروری است؟ منابعی که هم شاخص های عدالت واقعی را نشان دهند و هم شاخص های عدالت ادراکی را. ابتناء بر مبانی دینی در شاخص های عدالت واقعی، ناگزیر است زیرا ماده را شکل می دهد (کلام و فلسفه اجتماعی اسلام، فقه و اصول، حدیث و سیره).

4.       چطور؟

4.1.   استخراج هر نوع شاخص دینی عدالت اقتصادی

4.2.   استخراج شاخص هایی که نمایندگی از وضعیت اقتصادی کنند. (نکته: منطق ما در این مساله چیست؟ از کجا می توان فهمید که کدام شاخص نمایندگی می کند یا خیر؟)

4.3.   تدوین نظام شاخص ها

4.3.1.       تعریف ارتباط شاخص ها با هم

4.3.2.       تفسیر تغییرات شاخص ها با هم در تعریف عدالت اقتصادی

4.4.   تعریف نماگرها (در صورت لزوم خلق فناوری اجتماعی)

4.4.1.       استفاده از نماگرهای رایج

4.4.2.       خلق نماگرهای جدید

پس اجمالا می­ توان مراحل تولید شاخص و نماگر عدالت اقتصادی ایران را نمایش داد:

مراحل	سطح 1	سطح 2	سطح 3	توضیحات
1	کدام اقتصاد؟ برای رسیدن به حوزه های عدالت اقتصادی	بخشی بندی اقتصاد		همه اقتصاد را پوشش دهد
		بعد بندی اقتصاد		همه اقتصاد را پوشش دهد
		ترکیب بعد و بخش		در یک ماتریس دو وجهی
		پاسخ به یک تعارض	کلیت اقتصاد، جدای از ترکیب بعد و بخش است؟
2	استخراج از کجا؟	قرآن، روایات، سیره		جامع بررسی شود یا محدود به یکی از این موارد گردد؟
		فقه
		فلسفه و کلام
3	چارچوب روشی	نوع شناسی شاخص	حداقل مطلوب	انتخاب هر سه یا یکی؟
			رشد
			توزان در رشد
		استخراج شاخص	استخراج هر نوع شاخص
			تدوین منطق نمایندگی شاخص از بعد و بخش انتخابی یا کلیت اقتصاد
			انتخاب شاخص­هایی که نمایندگی از بعد و بخش انتخابی یا کلیت اقتصاد دارند
			نوع شناسی شاخص­های نهایی	نیازمند تعریف منطق نوع شناسی شاخص و تقسیم آن­ها به حداقل مطلوب، رشد، توزان در رشد.
		تدوین نظام شاخص ها	بررسی ارتباط شاخص­ها با هم	دو به دو
			تفسیر تغییرات شاخص­ها با هم در تعریف عدالت اقتصادی	به تصویر کشیدن عدالت اقتصادی از منظر تغییر همه شاخص­های نهایی با هم
		تعریف نماگر برای شاخص	استفاده از نماگرهای موجود	استخراج نماگرها ارتباط­دهی با شاخص­های نهایی احراز کفایت نماگرهای موجود برای شاخص­های نهایی
			خلق نماگر جدید	خلق نماگرهای جدید برای شاخص­هایی که نماگر ندارند یا نماگر موجود، کفایت از نمایندگی نمی­کند
4	اعتبار بخشی	نقد و نظر اندیشمندان
		سایر روش­های  اعتباربخشی
ادامه کار	مشروعیت بخشی	تاییدیه یک نهاد حاکمیتی
		طراحی سازمان عملیات رصد و پایش شاخص ها
		طراحی پیش نویس قانونی سازمان عمیات

نتیجه هر مرحله عبارتست از:

مراحل	سطح 1	سطح 2	نتیجه
1	کدام اقتصاد؟ کدام حوزه؟	بخشی بندی اقتصاد	انتخاب بعد، بخش یا کلیت اقتصاد برای بررسی مساله
		بعد بندی اقتصاد
		ترکیب بعد و بخش
		پاسخ به یک تعارض
2	استخراج از کجا؟	قرآن، روایات، سیره	انتخاب یک یا هر سه ماخذ
		فقه
		فلسفه و کلام
3	چارچوب روشی	نوع شناسی شاخص	انتخاب یک یا هر سه نوع شاخص
		استخراج شاخص	شاخص های عدالت اقتصادی از نوع یا انواع انتخابی در بعد و بخشی انتخابی یا در کلیت اقتصاد
		تدوین نظام شاخص ها	مکانیسم تغییرات شاخص­ها برای تحلیل کلان از عدالت اقتصادی در بعد، بخش یا کلیت اقتصاد
		تعریف نماگر برای شاخص	نماگرهایی که امکان اندازه گیری عدالت اقتصادی را فراهم می­کنند.
4	اعتبار بخشی	نقد و نظر اندیشمندان	تامین نظر نخبگان+ اجماع نسبی نخبگانی+ اصلاح نتیجه+ نفوذ در میان نخبگان
		سایر روش­های  اعتباربخشی