نقدی بر گونه شناسی کونو

گونه شناسی کونو از نظریه های عدالت در چهار دسته تعریف می شود که دسته چهارم، یک گونه نیست بلکه نوعی نگاه نسبی گرایانه و ضد جهانشمولی به نظریه عدالت است. اما سه دسته دیگر عبارتند از: نیاز، کارایی، مسؤولیت فردی. به نظر می رسد که مقسم وی، متغیر تصمیم (رجوع شود به الگوریتم حل مساله عدالت یا تاملی در گونه شناسی نظریه های عدالت) باشد. 

اما گونه شناسی وی به عنوان یک گونه شناسی از همه نظریه های عدالت، با نقایصی همراه است:

1. نظریه های عدالت سیاسی را پوشش نمی دهد و صرفا عدالت توزیعی است.
   
2. نظریه بی طرفی را پوشش نمی دهد.
   
3. نظریه فضیلت گرایان (در فلسفه اخلاق) را پوشش نمی دهد.
   
4. مفهوم شایستگی و تناسب وی دچار تشویش بسیار زیادی هستند (شایستگی، انتخاب، شانس، تناسب و ... همگی در یک دسته آمده اند). به نظر می رسد که کونو در کنار دوگان برابری-کارایی، یک دسته جدید باز کرده و هرچه غیر از این دو بوده را در این دسته جای داده است.
   
5. دسته چهارم (زمینه)، هم جنس سه دسته قبل نیستند.
   

تاملی در گونه شناسی های نظریه های عدالت اجتماعی؛ لزوم گونه شناسی گونه شناسی ها

گونه شناسی نظریه های عدالت را از دو بعد فنی و کاربردی باید مورد بررسی قرار داد:

1.       بعد فنی عبارتست از تطبیق ویژگی های هر گونه شناسی با مباحث تخصصی و فنی طبقه بندی

2.       بعد کاربردی عبارتست از بررسی میزان و نحوه فایده مندی مقسم هر گونه شناسی. هر گونه شناسی با توجه به مقسمی و برای هدفی خاص تدوین شده است. پس با توجه به نیاز پژوهشگر و خط مشی گذار، امکان جعل جدید یا استفاده از گونه شناسی های دیگر وجود دارد.

تا کنون گونه شناسی های (گونه شناسی نظریه ها یا مقسم ها) متعددی ارائه شده یا امکان طرح دارند:

1.       کونو

2.       سندل

3.       استربا: مکاتب فلسفه سیاسی

4.       گرینبرگ: عدالت سازمانی

5.       توسلی: مبانی نظری عدالت اجتماعی

6.       واعظی: تاریخی – مکتبی

7.       گونه شناسی مبانی فلسفی

8.       گونه شناسی مساله نظریه پرداز

به نظر می رسد باید همه نظریه ها و گونه شناسی ها یا مقسم شناسی ها را از منظر دو بعد فنی و کاربردی مورد بررسی قرار داد. سپس با توجه به هدف و نیاز پژوهشی یا سیاستی، از آنها استفاده کرد یا در صورت عدم کفایت گونه شناسی های موجود، گونه شناسی جدیدی وضع نمود.

با توجه به کلیه مطالب فوق، می­توان با مرور نظریه های عدالت و گونه شناسی های مطرح شده، همه مقسم های ممکن برای استفاده در گونه شناسی نظریه های عدالت را در 7 دسته تقسیم بندی کرد. این مقسم ها قبلا در مقاله ای با نام درآمدی بر جایگاه الگوریتم حل مساله در روش شناسی عدالت پژوهی بیان شده اند:

1.       مبانی فلسفی شامل[1]:

1.1.   هستی شناسی: بعد حقیقت-ادراک

1.1.1.       معرفت شناسی و روش شناسی (شامل: مبدا درک عدالت، روش شناسی دستیابی به اصول عدالت، تعمیم گرایی یا زمینه گرایی، وحدت گرایی و کثرت گرایی)

1.1.2.       ارزش شناسی (شامل: چرایی و معقولیت عدالت اجتماعی، وجه التزام به عدالت، مطلق یا مشروط بودن فضیلت عدالت، نتیجه گرایی و وظیفه گرایی و فضیلت گرایی، نسبت عدالت با سایر فضایل اجتماعی)

1.1.3.       انسان شناسی (شامل: غایت و کمال انسان، سرشت انسان، نسبت فرد و جامعه، اصالت فرد و جامعه، نیازهای فردی و اجتماعی انسان)

2.       زمینه[2]

3.       متغیر تصمیم (شامل: شایستگی بالقوه و بالفعل، عمل، عملکرد، نیاز و کرامت، نیت)

4.       متغیر توزیع (شامل: قیمت، مطلوبیت کل و نهایی، مقدار، نسبت مطلوبیت به قیمت، احترام، قدرت، دسترسی، اطلاعات و ...)

5.       زمان (شامل: قبل از شروع و عدالت تکوینی، توزیع و دور اول، دورهای بعدی بازی، دورهای مستمر)

6.       نتیجه (در سطح خرد: برابر، تناسب برابر و نابرابر- در سطح کلان: توزان کل، عدم توازن کل)

7.       بازیگران (از حیث قدرت مثل یک طرف بازی قدرت، دو طرف قدرت یا نفر سوم قدرتمند- از حیث نقش اجتماعی مثل دولت، مردم و .... )

اکثر گونه شناسی های موجود، این مقسم ها که جنس نظریه ها را مشخص می­کنند، نادیده گرفته و با هم خلط کرده اند. در صورت گونه شناسی (تک وجهی یا چند وجهی و پیچیده) بر اساس مقسم های فوق، می­توان هر نوع تصمیم گیری و بهره برداری از گونه شناسی صورت داد.

---

[1] مراجعه شود به مقاله: تراب زاده جهرمی محمد صادق و سجادیه سید علیرضا (1390)، گونه شناسی نظریات عدالت مبتنی بر مبانی فلسفی؛ روشی در تبیین ماهیت مفهومی عدالت، دوفصلنامه مطالعات اقتصاد اسلامی، سال سوم، شماره دوم: 59-95.

^[2] در سایر مقسم ها مراجعه شود به مقاله در حال نگارش: تراب زاده جهرمی محمد صادق، درآمدی بر جایگاه الگوریتم حل مساله در روش شناسی عدالت پژوهی

ضرورت و اهمیت گونه شناسی مساله نظریه پرداز

با وجود اینکه گونه شناسی مبانی فلسفی ضروری است، این گونه شناسی برای نظریه پردازی مفید است. اما گونه شناسی مساله نظریه پرداز ناظر به این است که نظریه پرداز چه مساله ذهنی داشته که برای توجیه آن، عدالت را طرح کرده است.

نظریه پرداز در برخورد با مساله خود، روشی را پی گرفته است و نتایجی را برداشت کرده است مثلا رالز به دنبال توجیه لیبرالیسم است و مبنای خود را قرار دادگرایی گذاشته ولی نتیجه آن، سه اصل عدالت است در صورتی که شهید مطهری به دنبال توجیه کمال است. این مساله باعث می شود که ما با شناخت مساله خود به تحلیل کارامدی روش های برخورد با این مساله و نیز نتایج حاصله بپردازیم. روش مقایسه ای مسائل، روشهای برخورد با مساله و نیز نتایج، مسیر و روش کار خواهد بود.

«گونه شناسی نظریات عدالت مبتنی بر ابعاد فلسفی؛ روشی در تبیین ماهیّت مفهومی عدالت»

چکیده:

مفهوم عدالت به دلیل پیچیدگی و گستردگی دلالت آن همواره از موضوعات مورد توجه و چالش­ برانگیز اندیشمندان مختلف بوده و هر یک سعی در تبیین این مفهوم با استفاده از دیدگاه­ های گوناگون داشته­ اند. حاصل این تلاش­ها مجموعه­ ای عظیم از نظریات مختلف و متنوع در این حوزه است.

این مقاله با استفاده از مدل «مبانی---مفاهیم---اقتضائات---سیاست­ها---شاخص­ها» در عرصه­  عدالت­ پژوهی، بدنبال تبیین مفهوم عدالت در بخش مبانی و چیستی آن با بهره­ گیری از نگاه اسلامی و مبتنی بر تنقیح نظریات گذشته است. این امر می­ تواند علاوه بر مشخص کردن چارچوبی برای حرکت، زمینه­ ای را برای نظریه­ پردازی در این عرصه فراهم آورد.

پرسش اصلی مقاله این است که ماهیت مفهوم عدالت را چگونه می­ توان تبیین کرد؟

روش تحقیق مورد استفاده، کیفی و در زمره­ تحقیقات بنیادین به شمار می­ رود. ابزار جمع­ آوری داده­ ها، روش کتابخانه­ای بوده و در تجزیه و تحلیل اطلاعات از روش گونه­ شناسی که یکی از روش­ های طبقه­ بندی است استفاده شده است. انتخاب مقسم گونه­ شناسی می­ تواند ضمن تبیین بهتر نظریات عدالت ما را در کشف اشتراکات و افتراقات آن­ها یاری رساند.

بدین منظور پس از بررسی ادبیات گونه­ شناسی، برخی از مهم­ ترین گونه­ شناسی­ های موجود مدّ نظر قرار گرفته و از مسیر نقد و ارزیابی آن­ها سعی شده­ است تا در حوزه نظریات، گونه­ شناسیِ جدیدی مبتنی بر 3 بُعد معرفت شناسی، انسان شناسی و ارزش شناسی ارائه گردد که ضمن رفع نقاط ضعف دیگر گونه­ ها، مبتنی بر مبانی فلسفی اسلامی نیز باشد.

کلیدواژه:

گونه شناسی، طبقه بندی، انسان شناسی، معرفت شناسی، ارزش شناسی.

مولفین:

سید علیرضا سجادیه
محمد صادق تراب زاده

دانلود مقاله

لینک دانلود مقاله: دوفصلنامه مطالعات اقتصاد اسلامی، دوره 3، شماره 6، تابستان 1390، صفحه 59-95