منطق علمی و عملی حلقه عدالت پژوهی
«نظریه تغییر و اقدام در نظریه برنامه»
مقدمه
هر اقدام و به طور کلی برنامه ای جهت تحقق غایات خود، نیازمند تمهید مسائلی از قبیل تعیین کلی یا جزئی مسیر حرکت است. از جمله لوازم مسیر، نظریه برنامه است که سیر تحقق غایات را نمایش خواهد داد و مبتنی بر دو نظریه تغییر و اقدام است. نظریه تغییر همان منطق علمی و نظریه اقدام همان منطق عملی است. بدیهی است که نظریه اقدام از نظریه تغییر پیروی می کند. به طور کلی، نظریه تغییر به یک نظریه اجتماعی اطلاق می شود که تحقق یک غایت اجتماعی را توصیف یا تبیین نموده است و نظریه اقدام به سازماندهی عملی این تغییر می پردازد.
منطق علمی
در حلقه عدالت پژوهی، چنین پذیرفته شده است که روش برخورد در علم به نحوی که هم مبتنی بر مبانی فلسفی باشد و هم از کاربرد و بهره، فاصله نگیرد، منطق مساله محوری است. به نظر می رسد در علوم انسانی اسلامی، مساله است که روش را می سازد نه اینکه روش تعیین موضوع و مساله را به عهده گرفته و اصالت یابد. بنابراین ابتدا مطابق خاستگاه این حلقه، مساله عدالت به عنوان یک کلان مساله که ماموریت انقلاب اسلامی، نظام اسلامی، دولت اسلامی، جامعه اسلامی و تمدن اسلامی است، انتخاب شده است.
برخورد با مساله چگونه باید باشد؟ در ابتدا به جای تفلسف یا ورود جزئی باید به سراغ شناخت مساله رفت. یکی از رویکردهای شناخت مساله، اصطلاحا تدوین «نظام مسائل یا نقشه هوایی» مساله مورد نظر است. در این رویکرد سعی می شود تا ابعاد، سوالات و مفاهیم مرتبط با مساله شناسایی شده و تا حد امکان دامنه اثر مساله شناسایی شود.
در گام اول نیاز نیست که برای این سوالات و ابعاد، پاسخی وجود داشته باشد. هدف در این مرحله، شناسایی گستره مساله و یافتن یک تصویر کلی است که می تواند راهنمای عمل ما در تفصیل باشد. در گام دوم به شناسایی حوزه های علمی مرتبط می پردازیم. متناسب با سوالات و نظام مسائلی که در گام اول استخراج شده و دائما در حال تکمیل و اصلاح است، حوزه های علمی که جواب سوالات ما در آن جا یافت خواهند شد نیز شناسایی و رابطه بین مسائل و هر حوزه علمی (اینکه هر رشته یا حوزه رشته علمی چه نوع جواب هایی به مساله خواهند داد) تحلیل می شود.
در علوم انسانی اسلامی که مبتنی بر حکمت عملی است، مصالح و مفاسد امور و به عبارت دیگر فایده داری غایت، معیار حسن و قبح یا درستی و نادرستی امور است. از این رو، مصالح و مفاسد امور در شرایط مختلف متفاوت خواهند بود. بنابراین علوم انسانی اسلامی و به تبع آن، رویکرد مساله محوری تابع اقتضائات زمانی- مکانی خواهند شد.
در ادامه باید در کنار برش مساله محوری، به انتخاب یک حوزه کاربردی و عملیاتی (یک عرصه حیات اجتماعی بشر) دست زد و به تحلیل ماتریسی مسائل پرداخت. از یک سو تمرکز بر حوزهای مثل آموزش است و از سوی دیگر، حوزه آموزش، برش مساله محوری می خورد. به عبارت دیگر در این گام به بومی سازی نظام مسائل در حوزه های خرد خواهیم پرداخت و مطابق مثال، نظام مسائل حوزه آموزش را استخراج می کنیم.
در گام
چهارم، نوبت به پاسخ گویی به مسائل است. اگر سیر منطقی را درست طی کنیم، پاسخ گویی
به سوالات خرد در این مرحله، ما را از نگاه کل گرایانه خارج نمی کند چون در مراحل
قبل، ارتباط بین مسائل و حوزه های مختلف شناسایی شده اند. اگر در این مرحله به
سوالات بسیار جزئی نیز بپردازیم، دچار عارضه جزئی نگری نخواهیم شد. اما پاسخ به
سوالات را می توان با دو نگاه بنیادین و کاربردی ادامه داد و در هر دو رویکرد که
مانعه الجمع هم نیستند، نگاه دینی حاکم است. منبع عقل و نقل به عنوان دو منبع
دینی، روشنایی بخش مسیر پژوهش خواهند بود. علوم انسانی اسلامی چیزی جز دین نخواهد
بود.
منطق عملی
برای پیاده سازی این منطق علمی که فرایندی مستمر است چند گام عمده را به صورت رتبی یا هم زمان باید طی کرد:
باید توجه داشت که اساس حرکت حلقه عدالت پژوهی، نهادینه سازی مساله عدالت در حوزه پژوهش و به تبع سریان عدالت به عمل است. لذا با شروع تولید علمی، سه مرحله دیگر به صورت هم زمان و گاهی رتبی، پیگیری می شود تا از طرفی، حوزه تولید تقویت شود و از سوی دیگر امکان سریان عدالت به فضای عمل فراهم شود. ترویج، نهادسازی و جریان سازی سه گام برای تقویت عرصه تولید و از سوی دیگر زمینه ساز و کانال انتقال تولیدات به عرصه عمل است. به عبارت دیگر، این سه گام، زنجیره تولید علم از تولید علم تا تجاری سازی را تحقق می بخشد.
اما در این راستا باید فعالیتهایی را سازماندهی کرد که ممکن است برخی تنها به یک نقش و برخی به همه این نقش ها در فرایند تجاری سازی عدالت پژوهی بپردازند:
1. لایه اول
1.1. تولید، ویرایش و انتشار طبقه بندی JCS با حق مالکیت معنوی
1.2. استخراج و تدوین نظام مسائل عدالت: در مکانیسم جلسات مستمر اثرخوانی و نقد
1.3. منبع شناسی، نهادشناسی، جریان شناسی فکری و نهادی عدالت پژوهی
1.4. آموزش عدالت پژوهی
1.5. خبرنامه
1.6. تولیدات نظری موردی
2. لایه دوم
2.1. سایت عدالت پژوهی با قابلیت: اطلاع رسانی، عضوگیری، گفتگو، بانک اطلاعاتی، هدایت و جریان سازی
2.2. نرم افزار به روز شده با قابلیت: اطلاع رسانی، بانک اطلاعاتی، هدایت و جریان سازی
3. لایه سوم
3.1. نشستهای علمی: موضوع محور، مسائل روز
3.2. نشست های انتقال تجربه
3.3. جوایز: نظریه و نظریه پرداز، کتاب، پایان نامه، مقاله، گزارش، طراحی، اجرا.
3.4. مسابقات علمی: دانشجویی، دانش آموزی
3.5. همایش ها
3.6. نقد کتاب، پایان نامه، مقاله، گزارش و ....
3.7. دورههای آموزشی کارگاهی
4. لایه چهارم
4.1. طراحی و اجرای دوره های آموزشی تحصیلی
4.2. طراحی و اجرای دوره های آموزشی حرفه ای
4.3. آموزش مجازی
5. لایه پنجم: انجمن علمی عدالت پژوهی ایران
5.1. لایه های قبل
5.2. انتشارات
5.3. گروه های علمی
الف: عدالت های مضاف: اقتصادی، فرهنگی، آموزشی، مدیریتی
ب: نقد سیاست ها و عملکردها در جمهوری اسلامی ایران از منظر عدالت
ج: شاخص سازی
د: آموزش عدالت
ه: رصد و پایش مستمر ذخیره دانشی عدالت توام با جریان شناسی داخلی و خارجی
6. لایه ششم: مرکز عدالت پژوهی مبتنی بر رویکرد ارزشیابی CJR
6.1. لایه های قبل
6.2. ارزشیابی طرح ها و پروژه های دولتی و غیردولتی
6.3. نهادسازی عدالت در نظام جمهوری اسلامی ایران (طراحی)
7. نهادسازی عدالت در نظام جمهوری اسلامی ایران (اجرا)
فعالیت های منطق عمل مزیتی دارد که پویایی آن است. منطق عمل، در قالب یک پیاز اقدام است که با توجه به ظرفیت اجرایی حلقه، می توان در لایه مرکزی متوقف شد یا اینکه پوسته های بیشتر خود را عرضه کند. تولید یک لایه جدید، منوط به تخریب لایه قبل نیست و هزینه انتقال لایه به لایه و به عبارت دیگر گسترش دایره فعالیت، صفر است. حرکت از یک لایه به لایه بعد، نه تنها منوط به توقف لایه های مرکزی نیست، بلکه در عین استمرار، لایه مرکزی نقش تغذیه کننده لایه های بیرونی تر را به عهده دارد. ظرفیت انسانی حلقه از یک نفر در لایه مرکزی آغاز و در لایه نهایی، ظرفیتی بسیار بزرگ دارد.
